Triada sportsmenek – brzemię bycia „fit”? 

Zaburzenia odżywiania, zanik miesiączki i utrata tkanki kostnej to problemy z którymi coraz częściej zmagają się kobiety uprawiające sport. Nie tylko wyczynowo. Paradoksalnie, im bardziej wytrenowana kobieta, tym wspomniane nieprawidłowości mogą mieć większe znaczenie.

Wiele trenujących kobiet, pod wpływem presji obniżenia poziomu tkanki tłuszczowej, decyduje się bowiem na bardzo surowe diety, co może prowadzić do takich zaburzeń jak anoreksja czy bulimia. Omawiany problem związany jest z bardzo dobrze opisanym w dietetyce sportowej zjawiskiem, zwanym Triadą sportsmenek (Female Athlete Triad, FAT).

FAT definiowana jako zespół objawów i stanów patologicznych obejmujących:

• niską dostępność energii,
• zaburzenia funkcji menstruacyjnych,
• gęstość mineralną kości

Przyjmuje się, że podaż energii wynosząca mniej niż 30 kcal/kg FFM (beztłuszczowej masy ciała) jest kluczowym elementem prowadzącym do powstania opisanego zjawiska.  Problem spożywania nieodpowiedniej ilość kalorii może wynikać jednak nie tylko ze świadomych restrykcji kalorycznych i obawy przed przytyciem. Istnieją bowiem takie dyscypliny,  w których  ze względu na bardzo duże objętości i intensywności treningów (np. bieganie, kolarstwo) dochodzi do znacznego deficytu energetycznego. Jednym słowem: organizm bazuje na przewlekłym deficycie kalorycznym - dostarczana jest zbyt mała ilość energii niż wymaga tego zapotrzebowanie organizmu. Taka zawodniczka może przez długi czas utrzymywać stałą wagę, gdyż organizm niejako, czasowo adaptuje się do tej trudnej sytuacji, a jednym objawem mogą być zaburzenia miesiączkowania. To utrzymywanie wagi na jednolitym poziomie może jednak prowadzić do złudnego przekonania, że bilans energetyczny jest prawidłowy, a obserwowane zaburzenia funkcjonowania organizmu są jedynie chwilowe.

Niska dostępność energii jest czynnikiem pogarszającym zdolności reprodukcyjne, prawidłowe budowanie kości, funkcje układu naczyniowo-sercowego i stan tkanki mięśniowej. Zaburzenia cyklu menstruacyjnego to często pierwszy sygnał mówiący o tym, że pojawił się problem. Intensywny wysiłek fizyczny w połączeniu ze stresem skutkuje bowiem poważnymi zaburzeniami hormonalnymi na coraz częściej wspominanej przez dietetyków osi:  podwzgórze – przysadka – jajniki.

Według stanowiska Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego (MKOl) brak miesiączki definiuje się, gdy u kobiety powyżej 16 roku życia stwierdza się  1 lub mniej krwawień miesięcznych w roku. Zaburzenia miesiączkowania dotyczą średnio 2-5% kobiet, jednak w populacjach kobiet w niektórych dyscyplinach sportowych (szczególnie tych, w których wymagana jest bardzo szczupła sylwetka, lub które związane są z treningiem wytrzymałościowym) odsetek ten może wynosić blisko 70%. Jest to tak powszechny problem, że coraz częściej uznaje się go za normę i konsekwencję sportowego stylu życia. Tak jednak zdecydowanie nie jest, a znaczne zaburzenia funkcji menstruacyjnych mogą mieć katastrofalne skutki dla całego organizmu.

Jednocześnie w wyniku intensywnych treningów zachodzą zaburzenia hormonalne na osi podwzgórze – przysadka – nadnercza, co objawia się hiperkortyzolemią (tj. nadmiernym wydzielaniem kortyzolu) i hiperandrogemią (tj. wzmożonym wydzielaniem androgenów – hormonów męskich). U intensywnie trenujących, narażonych na stres oraz przyjmujących zbyt niską ilość energii sportsmenek, następuje osłabienie wydzielania hormonów żeńskich z równoczesnym zwiększeniem wydzielania hormonów męskich, co również powoduje zaburzenia miesiączkowania, a nawet całkowity zanik miesiączki.

Kolejnym elementem opisywanego problemu jest osteoporoza. Spadek gęstości mineralnej kości ściśle związany jest z zaburzeniami cyklu menstruacyjnego. Brak miesiączki, a tym samym niedobór estrogenów prowadzą do zaburzeń w metabolizmie tkanki kostnej. Charakteryzują się one tym, że procesy resorpcji (wchłaniania) kości są intensywniejsze niż proces jej tworzenia przez co kości są bardziej łamliwe. Osteoporoza, generalnie uznawana jest za chorobę charakterystyczną dla kobiet w wieku starszym, po menopauzie. Jednak w przebiegu triady sportsmenek nawet u bardzo młodych dziewcząt może dojść do nieodwracalnego obniżenia wytrzymałości kości i powstawania złamań. Przykładowo u niemiesiączkujących zawodniczek gęstość mineralna kości może być nawet o 25% niższa niż u prawidłowo miesiączkujących kobiet i porównywalna z 80-letnią kobietą o siedzącym trybie życia. Ryzyko problemów wzrasta wraz z obniżeniem masy ciała (BMI < 18) oraz wraz ze spadkiem masy mięśniowej. Niestety, jeśli ubytki w kośćcu są znaczące, powstałych ubytków bardzo często nie da się już odbudować. Inną przyczyną osteoporozy może być niedostateczna podaż wapnia oraz witaminy D w diecie, a także wysokie spożycie kofeiny, która może obniżać stężenie wapnia w organizmie.

Przeglądając różnego rodzaju badania czy artykuły, pamiętajmy o kilku terminach, które definiują cykl menstruacyjny:

• Eumenorrhea- prawidłowy cykl menstruacyjny, trwający ok 28 dni, z odchyleniem dopuszczalnym 7 dni

• Oligomenorrhea- cykl menstruacyjny trwający dłużej niż 35 dni

• Amenorrhea- brak miesiączkowania obserwowany dłużej niż 3 miesiące

W celu poprawnego zdiagnozowania Triady niezbędne jest:

• sporządzanie bilansu energetycznego

• ocena jakościowego sposobu żywienia

• dokonanie badania biochemicznego krwi oraz moczu

• dokonania badania gęstości kości (najlepiej metodą DXA - dwuwiązkową absorbcjometrią rentgenowską)

Przy diagnozowaniu Triady sportsmenek, należy pamiętać, że bardzo rzadko występują wszystkie wymienione objawy, a najczęściej obserwowane są 1-2 z nich. W przypadku wystąpienia jednego z trzech objawów, powinno się przeprowadzić badania pod kątem pozostałych dwóch.

Po zdiagnozowaniu problemu należy niezwłocznie podjąć leczenie, które powinno mieć charakter interdyscyplinarny i opierać się na współpracy internisty, dietetyka, ginekologa oraz psychologa. Pierwszym krokiem jest zwiększenie ilości dostarczanej energii. Prawidłowy cykl menstruacyjny może zostać przywrócony poprzez zwiększenie energii dostępnej (energia dostępna = energia spożyta – energia wydatkowana podczas wysiłku fizycznego) do >30 kcal/kg beztłuszczowej masy ciała/d. Ważnym elementem jest także odpowiednia podaż białka, a także właściwa podaż składników istotnych w budowie masy kostnej – wapnia i witaminy D.